مقدمه
در هر دعوای حقوقی، رسیدگی قضایی باید بر اساس اصول و تشریفات قانونی انجام شود. رعایت این اصول تضمین‌کننده عدالت و حقوق طرفین است. اما در عمل، ممکن است طرفین در جریان دادرسی با موانعی مواجه شوند که رسیدگی به دعوا را متوقف یا دشوار کند. این موانع که تحت عنوان ایرادات دادرسی شناخته می‌شوند، نقش مهمی در تعیین سرنوشت دعوا دارند.
ایرادات دادرسی به دو دسته ایرادات شکلی و ایرادات ماهوی تقسیم می‌شوند. ایرادات شکلی به مسائل ظاهری و تشریفاتی دعوا، مانند نحوه تنظیم دادخواست، صلاحیت دادگاه و نحوه ابلاغ و… مربوط می‌شود. در مقابل، ایرادات ماهوی به موضوع و محتوای دعوا، مانند فقدان دلایل کافی یا ادعای جعلیت اسناد مربوط است.
از آنجایی که ایرادات دادرسی می‌توانند به رد دادخواست، توقیف دعوا یا حتی بی‌اثر شدن حکم منجر شوند. شناخت دقیق آنها برای هم خواهان (شاکی) و هم خوانده (مدافع دعوا) ضروری است. خواهان باید ایرادات احتمالی را از قبل بررسی کرده و از وقوع آنها جلوگیری کند، در حالی که خوانده می‌تواند با استناد به این ایرادات، از حقوق خود دفاع کرده و حتی از ادامه دعوا جلوگیری کند.
در این مقاله، به بررسی کامل ایرادات و موانع رسیدگی در دادگاه‌های ایران می‌پردازیم و با استناد به مواد قانون آیین دادرسی مدنی، راهکارهای عملی برای مواجهه با این ایرادات را ارائه می‌دهیم. این راهنما برای وکلا، مدیران حقوقی، صاحبان کسب‌وکار و عموم مردم مفید خواهد بود.
ایرادات رسیدگی در دادگاه به دو دسته کلی تقسیم می‌شوند:
-
ایرادات شکلی: مربوط به تنظیم دادخواست، پرداخت هزینه دادرسی، صلاحیت دادگاه و نحوه ابلاغ اوراق قضایی و…
-
ایرادات ماهوی: مربوط به صحت ادعا، دلایل و مستندات ارائه‌شده، جعل اسناد و سایر مواردی که می‌تواند به رد یا توقف رسیدگی منجر شود.
در این مقاله، به بررسی تمامی ایرادات و موانع رسیدگی خواهیم پرداخت و با استناد به مواد قانونی، راهکارهای دفاعی را برای خواهان (شاکی) و خوانده ارائه خواهیم کرد.
۱. ایرادات شکلی در دادخواست (برای خواهان و خوانده)
ایرادات شکلی از جمله رایج‌ترین موانع رسیدگی هستند که معمولاً در ابتدای دادرسی بررسی می‌شوند. این ایرادات به نحوه تنظیم دادخواست و رعایت تشریفات قانونی مربوط می‌شوند. اگر خواهان این اصول را رعایت نکند، دادخواست او ممکن است رد شود. در مقابل، خوانده می تواند از این ایرادات برای جلوگیری از رسیدگی استفاده کند.
۱.۱. ایرادات مربوط به تنظیم دادخواست
مطابق ماده ۵۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دادخواست باید شامل نام و مشخصات طرفین، موضوع دعوا، خواسته، دلایل و مستندات باشد. اگر هر یک از این موارد به درستی قید نشود، دادخواست ناقص تلقی خواهد شد.
مثال:
اگر آدرس خوانده به صورت دقیق در دادخواست ذکر نشود. ابلاغ اوراق قضایی ممکن نخواهد بود و دعوا متوقف می‌شود. در چنین حالتی، خوانده می‌تواند به استناد ماده ۵۳ قانون آیین دادرسی مدنی، ایراد نقص دادخواست را مطرح کند. و فرآیند دادرسی را به تعویق بیاندازد.
1. 2. ایرادات مربوط به هزینه دادرسی
پرداخت هزینه دادرسی یکی از الزامات قانونی است که در ماده 53 و 503 قانون آیین دادرسی مدنی به آن تصریح شده است. در صورتی که خواهان هزینه دادرسی را نپردازد، دادگاه به او اخطار رفع نقص می‌دهد.
مثال:
اگر هزینه دادرسی در مهلت مقرر پرداخت نشود، دادگاه مطابق ماده ۵۴ قرار رد دادخواست صادر می‌کند. خوانده نیز می‌تواند به عدم پرداخت هزینه دادرسی ایراد بگیرد. و درخواست رد دعوا را مطرح کند.
1. 3. ایراد به اهلیت خواهان یا خوانده دعوا
اهلیت به این معنی است که شخص خواهان (شروع کننده دعوا) و شخص خوانده باید عاقل، بالغ و رشید باشند. هر شخصی که این سه ویژگی را داشته باشد می‌تواند در دادگاه دعوا مطرح کند. طرح دعوا در دادگاه از مصادیق بارز اجرای حق است. هر شخصی که یکی از ویژگی‌های مذکور را نداشته باشد نمی تواند شکایت مطرح کند.
-
عاقل در مقابل جنون است. یعنی شخص مجنون یا دیوانه اهلیت طرح شکایت را ندارد و اگر هم بخواهید از دست یک شخص مجنون شکایت کنید باید سرپرست یا قیم یا دادستان را طرف دعوا قرار دهید.
-
شخص غیربالغ نمی‌تواند شکایت در دادگاه مطرح کند در نتیجه ولی، سرپرست یا قیم وی باید شکایت را به نفع غیربالغ مطرح کند. همچنین شما نمی توانید به تنهایی از شخص غیر بالغ شکایت کنید باید حتما از ولی یا سرپرست وی نیز شکایت کنید.
-
رشید به شخصی گفته می‌شود که 18 سال تمام داشته باشد. در نتیجه اگر شخصی کمتر از 18 سال تمام سن داشته باشد به تنهایی نمی‌تواند علیه شخص دیگر شکایت کند.
1. 4. ایرادات مربوط به سمت خواهان یا خوانده
زمانی که یک شخص حقوقی (شرکت) یا شخص حقیقی دیگری غیر اصیل (خواهان اصلی) دعوایی را مطرح می‌کند. این ایراد مطرح می‌شود.
-
شخص حقیقی دیگر غیر از اصیل: به عنوان مثال وکیل دادگستری، قیم، سرپرست، ولی (پدر و جد پدری) اگر از طرف اصیل یا خواهان اصلی دعوایی را علیه شخصی دیگر مطرح کند باید مدرک اثبات کننده سمت خود را نیز به دادگاه ارائه دهد. مدرک اثبات‌کننده برای وکیل وکالتنامه است. برای قیم حکم دادگاه، برای پدر و جد پدری، شناسنامه و مدارک هویتی
-
شخص حقوقی (شرکت): شرکت‌ها دارای هیأت مدیره هستند. معمولا در اساسنامه شرکت‌های شهامی خاص و عام، طرح دعوای در دادگاه بر عهده کلیه هیأت مدیره است. به این معنی که تمام أعضاء هیأت مدیره باید دعوا را مطرح کنند یا به یک نفر وکیل دادگستری وکالت بدهند.
نکته: تمامی اعضای هیأت مدیره باید به وکیل وکالت بدهند. اگر حتی امضای یک نفر از اعضا در ذیل وکالتنامه وکیل نباشد. سمت وکیل محرز نبوده و خوانده می تواند ایراد مطرح کند. معمولاً شرکت‌های این بند را در صورتجلسه، به مدیرعامل تفویض اختیار می‌کنند و جهت انتشار در روزنامه رسمی به اداره ثبت ارسال می‌نمایند. در این صورت مدیرعامل به تنهایی با اخذ وکیل دعوا را مطرح می‌کند. این موضوع یکی از مهمترین ایرادات در شرکت‌ها است. در خصوص خوانده نیز باید رعایت شود.
1. 5. ایراد عدم توجه دعوا نسبت به خوانده:
به این منظور که خواهان علیه شخصی دعوا را مطرح می‌کند اما دعوا متوجه شخص ایشان نیست. به عنوان مثال شخصی از یک شرکت طلبی دارد، در این صورت به جای اینکه از شرکت شکایت کند صرفا از مدیر شرکت شکایت می‌کند. این ایراد بسیار شایع بوده و حتی برخی از وکلا در تعیین خوانده دعوا به اشتباه می‌افتند.
1. 6. ایراد کافی نبودن تعداد خواندگان:
این ایراد در فرضی است که خواهان باید هم زمان از چند نفر شکایت کند ولی برخی از خواندگان را از قلم می‌اندازد. مثلاً یک ملک 5 نفر مالک مشاعی دارد. شخص مدعی از 4 نفر آنها شکایت می‌کند. در این صورت این ایراد پیش می‌آید.
1. 7. ایراد لزوم اقامه چند دعوا به صورت هم زمان و با هم:
خواهان باید برخی دعواها را هم زمان و با هم در دادگاه علیه خوانده مطرح کند. به عنوان مثال اگر شخصی ملکی را پیش خرید کرده و فروشنده متعهد به انتقال و تنظیم سند در تاریخ مشخصی است و به تعهد خود عمل نمی‌کند. خریدار باید هم زمان علاوه بر دعوای الزام به تنظیم سند، دعواهای الزام به اخذ صورت‌مجلس تفکیکی و پایان‌کار را نیز در دادگاه مطرح کند.
1. 8. ایراد طرح دعوا و خواسته اشتباه:
فرض کنید شخصی مال خود را به دیگری اجاره داد. مستأجر بعد از تمام شدن مدت قرارداد، ملک را تخلیه نمی‌کند. در اینجا موجر یا مالک به جای طرح دعوای تخلیه عین مستأجره، دعوای خلع ید در دادگاه مطرح می‌کند. این دعوای اشتباه بوده و باید به آن ایراد وارد کرد.
1. 9. ایرادات مربوط به صلاحیت دادگاه
صلاحیت دادگاه یکی از مهمترین عوامل در رسیدگی به دعاوی است. اگر دادگاهی صلاحیت رسیدگی به دعوا را نداشته باشد، رسیدگی متوقف خواهد شد.
1-9-1- ایراد به صلاحیت ذاتی دادگاه
قانونگذار در قانون ایران دادگاه‌های مختلفی برای موضوعات مختلف ایجاد کرده است. دادگاه حقوقی، دادگاه کیفری یک و دو، دادگاه انقلاب، دادگاه خانواده و… در هر یک از این دادگاهها موضوعات اختصاصی رسیدگی می‌شود. در نتیجه صلاحیت آنها به صورت ذاتی با دیگری متفاوت است. مثلاً جرم قتل باید در دادگاه کیفری یک رسیدگی شود. دادگاه‌های دیگر نمی‌توانند به این جرم رسیدگی کنند. دعوای طلاق باید در دادگاه خانواده رسیدگی شود و دادگاه دیگر صلاحیت ذاتی در خصوص رسیدگی به دعوای طلاق را ندارد.
نکته مهم: در صورتی که در قراردادی داوری تعیین شده باشد. دادگاه ابتدا صلاحیت رسیدگی به دعاوی ناشی از آن قرارداد را ندارد.
مثال:
اگر دعوای خانوادگی در دادگاه عمومی مطرح شود، خوانده می‌تواند به عدم صلاحیت ذاتی دادگاه ایراد بگیرد و درخواست ارجاع پرونده به دادگاه خانواده را بدهد. در این حالت، دادگاه موظف به صدور قرار عدم صلاحیت است.
1. 9. 2- ایراد به صلاحیت محلی دادگاه
مطابق ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی، دعاوی باید در محل اقامت خوانده اقامه شوند.
مثال:
اگر دعوایی علیه فردی که در تهران سکونت دارد، در دادگاه مشهد مطرح شود. خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد بگیرد و درخواست انتقال پرونده به دادگاه صالح را ارائه کند.
1. 10. ایرادات مربوط به ابلاغ و رسیدگی
1-10-1- ایراد به عدم ابلاغ صحیح دادخواست
طبق مواد 67 تا 83 قانون آیین دادرسی مدنی، ابلاغ اوراق قضایی باید به صورت قانونی انجام شود.
مثال:
اگر دادخواست به نشانی اشتباه ارسال شود. خوانده می‌تواند به عدم ابلاغ صحیح ایراد گرفته و درخواست ابطال روند دادرسی را مطرح کند. البته در حال حاضر کلاً ابلاغ در بسیاری از مواقع در سامانه ثنا برای شخص انجام می‌گردد.
1- 10. 2- ایراد به عدم رعایت مواعد قانونی
طبق آیین دادرسی مدنی، هر اقدام قضایی باید در مهلت مقرر انجام شود.
مثال:
اگر مهلت اعتراض به رأی تجدیدنظر گذشته باشد. خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد بگیرد و درخواست رد اعتراض دهد.
2- ایرادات ماهوی در دادخواست (برای خواهان و خوانده)
2. 1. ایرادات مربوط به دلایل و مستندات
2. 1. 1- ایراد به عدم کفایت دلایل و مدارک
طبق ماده ۱۹۹ قانون آیین دادرسی مدنی، ارائه دلایل کافی و تحقیقات لازم برای اثبات دعوا ضروری است.
مثال:
اگر خواهان ادعای مالی دارد اما هیچ سندی ارائه نکند. خوانده می‌تواند به این موضوع ایراد بگیرد و درخواست رد دعوا کند.
2-1-2- ایراد به جعل اسناد یا تردید و انکار
طبق مواد 216، ۲۱۷، 218، 219، 220، 221 و 222 قانون آیین دادرسی مدنی، طرفین می‌توانند نسبت به اسناد و مدارک ادعای جعل یا انکار و تردید اسناد را مطرح کنند.
مثال:
اگر خوانده معتقد باشد که سند ارائه‌شده جعلی است. می‌تواند درخواست بررسی کارشناسی ارائه دهد و روند دادرسی را متوقف کند.
2. 1. 3- ایراد به عدم ارائه أصول مدارک و مستندات
خواهان و خوانده باید اصل مدارک و مستندات خود را به دادگاه ارائه دهند. در صورت عدم ارائه اصل مدارک طرف دیگر می‌تواند به آن ایراد نماید. عدم ارائه اصل مدارک ممکن است منجر به رد دعوا گردد.
دفاع ماهوی در پرونده بستگی به شرایط و مدارک پرونده به صورت خاص دارد. در نتیجه ممکن است در هر دعوا دفاع ماهوی نیز متفاوت باشد.