فلسفه تشکیل هیئت منصفه
فلسفه شکل‌گیری هیئت منصفه، بهره‌گیری از نظر مردم عادی است. یعنی کسانی که درس حقوق نخوانده‌اند و به درستی می‌توانند مصداق عرف باشند.
به عبارت دیگر، کسانی که حقوق خوانده اند ذهن شان درگیر استدلال‌های حقوقی است و نمی‌توانند دقیقاً نظر عرف یا مردم کوچه و بازار را منعکس کنند. هیئت منصفه، تجلی دیدگاه افراد متعارف جامعه در قبال موضوعات حقوقی است.
این افراد، تسلط به قانون ندارند و قاضی دادگاه صرفاً آنان را راهنمایی می‌کند؛ بدون اینکه دادگاه بخواهد نظر خود را به هیئت منصفه تحمیل کند. به همین خاطر، در فیلم‌های سینمایی خارجی می‌بینیم که وکلا و اصحاب دعوی تلاش می‌کنند با درگیر کردن عواطف و احساسات هیئت منصفه، نظر آنها را به نفع خودشان جلب کنند تا با داشتن رأی هیئت منصفه، برنده پرونده شوند.
یکی از بهترین نمونه فیلم های کلاسیک درباره هیئت منصفه را می‌توانیم در فیلم کشتن مرغ مقلد ببینیم. این فیلم اقتباسی از رمان هارپر لی است! و به معنای واقعی کلمه شرافت و انسان بودن را به نمایش می گذارد.
هیئت منصفه در ایران: جرایم سیاسی و جرایم مطبوعاتی
در نظام حقوقی ایران طبق اصل ۱۶۸ قانون اساسی، فقط در دو نوع از جرایم، یعنی «جرایم سیاسی» و «جرایم مطبوعاتی»، هیئت منصفه تشکیل می شود. به غیر از این دو جرم، به هیچ وجه هیئت منصفه وجود ندارد.
در موضوعات حقوقی و قراردادی که اصلاً و ابداً! در موضوعات کیفری هم فقط اگر جرم سیاسی و یا مطبوعاتی باشد، هیئت منصفه تشکیل می شود. با این حساب، در ایران برای قتل، اصلاً هیئت منصفه وجود خارجی ندارد؛ چیزی که تم اصلی فیلم‌های خارجی است!
تازه در جرایم سیاسی و مطبوعاتی هم، تشکیل هیئت منصفه کلی اما و اگر دارد. در تمام سال‌های پس از تصویب قانون اساسی، در جرایم سیاسی با توجه به اینکه جرم سیاسی در قانون تعریف نشده بود، هیئت منصفه تشکیل نشد. تا اینکه بعد از تصویب قانون جرم سیاسی در سال ۱۳۹۵، تعدادی هیئت منصفه در جرایم سیاسی تشکیل شد. با این حال، فلسفه تشکیل هیئت منصفه در نظام حقوقی ایران چندان مورد توجه قرار نگرفته است. این عدم توجه را می شود در دو بخش خلاصه کرد.
انتصابی بودن اعضای هیئت منصفه
بخش اول مربوط به افرادی است که هیئت منصفه را تشکیل می دهند. گفتیم که هیئت منصفه باید نماینده افکار عمومی و مردم عادی جامعه باشد. اما براساس ماده ۳۶ قانون مطبوعات ترکیب اعضای هیئت منصفه در اختیار افرادی است که همه آنها جز یک نفر (یعنی رئیس شورای شهر) جز مقامات انتصابی هستند. یعنی افرادی که در نتیجه رأی مردم انتخاب نشده اند. از جمله اشخاصی که نفرات هیئت منصفه را انتخاب می‌کنند می شود به رئیس سازمان تبلیغات اسلامی و نماینده شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه سراسر کشور اشاره کرد.