مقدمه
در نظام حقوقی ایران، چک به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای پرداخت و تضمین تعهدات مالی شناخته می‌شود. بسیاری از معاملات تجاری، استخدامی، قراردادی یا حتی معاملات شخصی، با اتکا به چک انجام می‌شوند. در این میان، نوع خاصی از چک به نام «چک ضمانت» وجود دارد که به‌منظور تضمین حسن انجام کار یا تعهدات قراردادی صادر می‌شود. حال اگر چنین چکی برگشت بخورد، سوال اساسی این است که آیا امکان وصول آن وجود دارد یا خیر؟ چک ضمانت ویژگی‌های خاصی دارد و در رویه قضایی، برخورد با آن متفاوت از چک‌های عادی و تجاری است. برخی افراد تصور می‌کنند چک ضمانت به‌هیچ‌وجه قابلیت وصول ندارد و فقط نقش اطمینان‌بخش دارد.
اما آیا این تصور درست است؟ در این مقاله، به بررسی وضعیت حقوقی چک‌های ضمانت، امکان یا عدم امکان پیگیری حقوقی و کیفری آن، و راهکارهای وصول چنین چک‌هایی خواهیم پرداخت. همچنین مثال‌هایی کاربردی و مستندات قانونی را در نظر خواهیم گرفت تا خواننده بتواند با آگاهی کامل نسبت به حقوق خود اقدام نماید. اگر چکی در دست دارید که عنوان «ضمانتی» دارد و برگشت خورده است. این مقاله می‌تواند راهنمای جامع شما باشد.
تعریف چک ضمانت چیست؟
چک ضمانت به چکی اطلاق می‌شود که به‌منظور تضمین انجام تعهدی خاص، اعم از قرارداد کاری، اجاره، خرید و فروش یا انجام خدمات، صادر می‌شود. در واقع، صادرکننده چک ضمانت تعهد می‌کند که در صورت عدم انجام تعهد خود، دارنده چک بتواند از آن به‌عنوان پشتوانه‌ای برای جبران خسارت استفاده کند. قانونگذار در قانون صدور چک تعریفی صریح از چک ضمانت ارائه نداده، اما در ماده ۱۳ قانون صدور چک با آخرین إصلاحات به‌طور ضمنی به این موضوع اشاره شده است.
در رویه قضایی نیز، چک ضمانت معمولاً چکی است که مشخصاً برای تضمین و نه پرداخت واقعی صادر شده باشد. همین موضوع می‌تواند ماهیت آن را از یک سند تجاری صرف، به سند مدنی یا قراردادی تغییر دهد. برای مثال، در قرارداد اجاره‌ای، ممکن است موجر از مستأجر بخواهد یک فقره چک ضمانت بابت تخلیه به‌موقع یا جبران خسارات احتمالی بسپارد.
آیا چک ضمانت قابل وصول است؟
پاسخ به این سوال بستگی به شرایط صدور و استفاده از چک دارد. چنانچه چک ضمانت برخلاف شرایط مندرج در قرارداد یا قبل از تحقق شرط مورد نظر، برگشت زده شود، امکان دفاع صادرکننده بسیار زیاد است. بنابراین، چک ضمانت قابلیت پیگیری حقوقی را دارد ولی معمولاً در صورت احراز ضمانتی بودن آن، از مسیر کیفری نمی‌توان استفاده کرد. به‌عنوان مثال، اگر کارفرمایی چکی از کارگر بابت ضمانت دریافت کند و قبل از اثبات تخلف وی آن را برگشت بزند، احتمال رد شکایت کیفری زیاد است.
تفاوت چک عادی با چک ضمانت در چیست؟
چک عادی معمولاً برای پرداخت وجه در معاملات یا دیون صادر می‌شود و هدف آن تسویه حساب است. در حالی‌که چک ضمانت صرفاً به‌عنوان تضمین صداقت یا حسن انجام یک تعهد صادر می‌شود. از لحاظ قانونی، مهم‌ترین تفاوت این دو در امکان یا عدم امکان تعقیب کیفری است. طبق ماده ۱۳ قانون صدور چک، اگر صادرکننده بتواند اثبات کند که چک صرفاً جهت ضمانت صادر شده، جنبه کیفری آن منتفی می‌شود. همچنین در چک‌های ضمانت، معمولاً عباراتی مانند «صرفاً جهت ضمانت» یا «جهت حسن انجام کار» روی چک یا قرارداد مربوطه درج می‌شود. این تفاوت‌ها در روند رسیدگی قضایی بسیار مؤثر هستند و نقش تعیین‌کننده‌ای در موفقیت یا شکست دعوا دارند.
مبنای قانونی عدم قابلیت کیفری چک ضمانت بر اساس ماده ۱۳ قانون صدور چک مصوب ۱۳۹۷. در مواردی که ثابت شود چک بابت تضمین یا جهت انجام معامله‌ای خاص صادر شده و نه برای پرداخت واقعی. تعقیب کیفری از صادرکننده امکان‌پذیر نیست.
این ماده در بند ج مقرر می‌دارد: «در موارد زیر صادرکننده چک قابل تعقیب کیفری نیست: چنانچه در متن چک قید شده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است….» به عبارتی دیگر، هنگامی که چک جنبه تجاری نداشته باشد، وصف کیفری خود را از دست می‌دهد و صرفاً در حوزه حقوقی قابل پیگیری است. این موضوع می‌تواند باعث شود بسیاری از دارندگان چک ضمانت، بدون آگاهی، به نتیجه مطلوب در دادگاه نرسند.
آیا می‌توان چک ضمانت را از طریق دادگاه حقوقی وصول کرد؟
بله، اگرچه امکان شکایت کیفری برای چک ضمانت وجود ندارد، اما دارنده چک می‌تواند با استناد به اصل قرارداد و تعهدات مندرج در آن، از طریق طرح دعوای حقوقی برای مطالبه وجه چک اقدام کند. در این مسیر، دادگاه بررسی خواهد کرد که آیا شرایط استفاده از چک، مطابق قرارداد یا عرف بوده است یا خیر. اگر دارنده چک بتواند ثابت کند که تعهد انجام‌نشده یا تخلف صورت گرفته است. دادگاه رأی به محکومیت صادرکننده خواهد داد.
به‌عنوان مثال، اگر مستأجری تعهد به تخلیه در موعد مقرر داشته ولی انجام نداده و موجر نیز با استناد به آن تخلف، چک ضمانت را برگشت زده باشد. احتمال موفقیت در دعوای حقوقی بسیار زیاد است. ماده ۱۰ قانون مدنی که به اصل آزادی قراردادها اشاره دارد، می‌تواند در اینجا مبنای خوبی برای استدلال حقوقی باشد.
شرایط لازم برای اثبات و وصول چک ضمانت برای موفقیت در دعوای وصول چک ضمانت، دارنده چک باید چند شرط را رعایت کرده باشد:
وجود قرارداد مکتوب یا دلیل اثباتی که نشان دهد چک برای تضمین تعهد خاصی صادر شده است.
اثبات این‌که تعهد اصلی از سوی صادرکننده نقض شد یا انجام نشد.
ارائه دلایل کافی به دادگاه برای اثبات استفاده صحیح از چک ضمانت.
توجه به نحوه درج عبارت «جهت ضمانت» در متن چک یا قرارداد.
عدم استفاده سوء از چک و رعایت اصل حسن‌نیت در مطالبه آن.
چنانچه این شرایط احراز گردد، دادگاه می‌تواند رأی به پرداخت وجه چک از سوی صادرکننده صادر کند. برای مثال، اگر کارفرمایی در قرارداد استخدام ذکر کند که در صورت ترک ناگهانی کار از سوی کارمند، چک ضمانت قابل وصول است و چنین ترک کاری محقق شود، امکان پیگیری حقوقی برای کارفرما وجود دارد.
اهمیت تنظیم قرارداد و درج دقیق شرط ضمانت یکی از نکات کلیدی در استفاده از چک ضمانت، نحوه تنظیم قرارداد اصلی است. در قرارداد باید دقیقاً مشخص شود که چک بابت چه تعهدی صادر شده، تحت چه شرایطی قابل استفاده است. و فرآیند تشخیص نقض تعهد چگونه خواهد بود.
هرگونه ابهام در این موارد، می‌تواند به نفع صادرکننده تمام شده و دعوای دارنده چک را با شکست مواجه کند. به همین دلیل، توصیه می‌شود قراردادهای حاوی چک ضمانت حتماً با مشورت وکلای حقوقی تنظیم شوند. درج عباراتی مانند «صرفاً جهت ضمانت تخلیه در تاریخ مقرر» یا «در صورت تخلف از مفاد ماده فلان قرارداد، دارنده حق استفاده دارد» می‌تواند از بروز اختلافات آتی جلوگیری نماید.
مثال کاربردی از یک دعوای وصول چک ضمانت فرض کنید فردی ملکی را به مدت یک سال اجاره می‌دهد و از مستأجر یک فقره چک ضمانت به مبلغ ۵۰ میلیون تومان بابت تضمین تخلیه به‌موقع ملک در پایان مدت اجاره دریافت می‌کند. طرفین در قرارداد ذکر می‌کنند که در صورت عدم تخلیه به‌موقع، موجر حق دارد چک را برگشت زده و مطالبه وجه کند.
حال، مستأجر ملک را تخلیه نکرده و موجر نیز چک را برگشت زده است. در این حالت، اگر موجر دعوای حقوقی طرح کند و قرارداد و تخلف مستأجر را اثبات نماید، دادگاه حکم به پرداخت وجه چک خواهد داد. اما اگر تخلفی احراز نشود. و یا چک زودتر از موعد برگشت خورده باشد. احتمال رد دعوا زیاد است.
نتیجه‌گیری
چک ضمانت اگرچه یکی از ابزارهای پرکاربرد در روابط قراردادی و تجاری محسوب می‌شود، اما به‌دلیل ویژگی خاص خود، از نظر حقوقی دارای پیچیدگی‌هایی است که عدم آشنایی با آن‌ها می‌تواند موجب تضییع حقوق افراد شود. همان‌گونه که در این مقاله بررسی شد، چک ضمانت بر خلاف تصور عمومی، تحت شرایطی خاص قابل وصول است، اما تعقیب کیفری آن امکان‌پذیر نیست.
استفاده صحیح از چک ضمانت مستلزم تنظیم دقیق قرارداد، اثبات تخلف طرف مقابل، و طرح دعوای صحیح در مرجع صالح است. همچنین، دارنده چک باید بداند که بار اثبات در پرونده‌های مربوط به چک ضمانت، بر عهده اوست. در نهایت، برای پیشگیری از مشکلات آتی، مشاوره حقوقی پیش از تنظیم قرارداد و دریافت یا صدور چک ضمانت امری ضروری است. با رعایت نکات حقوقی و استفاده از مشورت وکلای متخصص، می‌توان از این ابزار حقوقی به‌درستی بهره‌برداری کرد و در صورت بروز اختلاف نیز، با آگاهی حقوقی کافی اقدام نمود.
نویسنده محمدعلی پوریانیک جهت انتشار در سایت راوی حق