مقدمه
مسئولیت مدنی و کیفری افراد در جامعه همواره یکی از مهم‌ترین مباحث حقوقی بوده است. در بسیاری از دعاوی و پرونده‌ها، خسارت و زیان وارد شده تنها ناشی از عمل یک فرد نیست، بلکه چند نفر در آن دخالت دارند. در چنین مواردی پرسش اصلی این است که مسئولیت مشترک چند نفر در یک زیان چگونه توزیع می‌شود و کدام‌یک یا همگی ضامن جبران خسارت خواهند بود. این مسئله به ویژه در پرونده‌های تصادفات رانندگی، خسارات ناشی از اقدامات جمعی، جرایم عمدی با شرکت چند نفر، و حتی در دعاوی مربوط به غصب یا اتلاف اموال بسیار پرکاربرد است.
قوانین ایران در سه حوزه مهم یعنی قانون مدنی، قانون مجازات اسلامی و قانون مسئولیت مدنی مقررات صریحی درباره مسئولیت مشترک دارند. هر یک از این قوانین با رویکرد خاصی موضوع را بررسی می‌کنند: قانون مدنی بیشتر به مسئولیت ناشی از اتلاف و تسبيب می‌پردازد، قانون مجازات اسلامی ضمان ناشی از جنایت و جرم را روشن می‌سازد، و قانون مسئولیت مدنی مسئولیت جبران خسارت مادی و معنوی را بیان می‌کند.
از نظر عملی، شناخت این مقررات برای وکلا، قضات و حتی مردم عادی ضروری است. فرض کنید دو راننده با سرعت غیرمجاز موجب برخورد شده و خسارت به چند نفر وارد می‌شود، یا دو نفر با هم موجب سقوط دیواری می‌شوند که به عابر آسیب می‌رساند. در چنین مواردی دادگاه باید تعیین کند آیا هر یک از عاملان به طور جداگانه مسئول‌اند یا همه آنان با هم و به صورت تضامنی باید خسارت را جبران کنند.
از این رو، در این مقاله به صورت جامع و کاربردی موضوع مسئولیت مشترک چند نفر در یک زیان بررسی می‌شود. ابتدا به تعریف و مبانی این مسئولیت می‌پردازیم، سپس مقررات مربوط در قانون مدنی، قانون مجازات اسلامی و قانون مسئولیت مدنی را عیناً ذکر و تحلیل می‌کنیم. در ادامه، تفاوت مسئولیت تضامنی و اشتراکی را توضیح داده و در پایان نمونه‌هایی از رویه قضایی و مثال‌های عملی ارائه خواهیم کرد.
هدف این نوشتار آن است که مخاطب پس از مطالعه، تصویری شفاف و دقیق از مسئولیت مشترک در حقوق ایران داشته باشد، به گونه‌ای که نیازی به منابع دیگر پیدا نکند.
بخش اول: مفهوم و مبانی مسئولیت مشترک
مسئولیت مشترک به معنای وضعیتی است که بیش از یک نفر در وقوع یک زیان نقش دارند. در این حالت، عمل یا ترک فعل چند نفر سبب وارد شدن خسارت می‌شود و باید روشن گردد که هر یک چه مقدار مسئولیت دارند. این مفهوم هم در حقوق مدنی (اتلاف و تسبيب) و هم در حقوق کیفری (مباشرت و مشارکت در جرم) مطرح است.
به طور کلی، مبنای مسئولیت مشترک بر سه اصل استوار است:
۱. عدالت و جبران خسارت زیان‌دیده؛ یعنی نباید زیان‌دیده متضرر باقی بماند.
۲. انتساب عمل به عاملان زیان؛ یعنی باید مشخص شود که رفتار آنان علت ورود ضرر بوده است.
۳. تناسب مسئولیت با نقش افراد؛ در برخی موارد قانون‌گذار مسئولیت را به صورت مساوی تقسیم کرده و در برخی موارد بر اساس میزان تأثیر هر یک تعیین می‌کند.
برای نمونه، در ماده ۵۲۶ قانون مجازات اسلامی آمده است:
«هرگاه دو یا چند عامل، برخی به مباشرت و بعضی به تسبيب در وقوع جنايتی، تأثير داشته باشند، عاملی كه جنايت مستند به اوست ضامن است و چنانچه جنايت مستند به تمام عوامل باشد به طور مساوی ضامن می‌باشند مگر تأثير رفتار مرتكبان متفاوت باشد كه در اين صورت هر يك به ميزان تأثير رفتارشان مسئول هستند…»
این ماده نشان می‌دهد که مسئولیت مشترک می‌تواند هم به صورت مساوی تقسیم شود و هم بر اساس نقش واقعی هر فرد.
بخش دوم: مسئولیت مشترک در قانون مدنی
قانون مدنی در مبحث «ضمان قهری» مقررات دقیقی درباره مسئولیت چند نفر دارد. طبق ماده ۳۰۷ قانون مدنی:
«امور ذيل موجب ضمان قهری است: ۱) غصب و آنچه كه در حكم غصب است. ۲) اتلاف. ۳) تسبيب. ۴) استيفاء»
در مواردی که چند نفر در غصب یا اتلاف یا تسبيب نقش داشته باشند، همه یا برخی از آنان ضامن‌اند.
نمونه مواد مهم:
ماده ۳۱۷ قانون مدنی مقرر می‌دارد:
«مالك می‌تواند عين و در صورت تلف شدن عين، مثل يا قيمت تمام يا قسمتی از مال مغصوب را از غاصب اولی يا از هر يك از غاصبين بعدی كه بخواهد مطالبه كند»
این ماده نشان می‌دهد که مالک حق دارد به هر یک از غاصبان رجوع کند و هر یک از آنان مسئول کل خسارت شناخته می‌شوند.
همچنین ماده ۳۳۵ بیان می‌کند:
«در صورت تصادم بين دو كشتي يا دو قطار راه‌آهن يا دو اتومبيل و امثال آنها مسئوليت متوجه طرفی خواهد بود كه تصادم در نتيجه عمد يا مسامحه او حاصل شده باشد و اگر طرفين تقصير يا مسامحه كرده باشند هر دو مسئول خواهند بود».
این ماده نمونه بارزی از مسئولیت مشترک در خسارات ناشی از تصادم وسایل نقلیه است.
تحلیل و مثال عملی:
فرض کنید دو راننده هر دو با بی‌احتیاطی رانندگی می‌کنند و با هم برخورد کرده و خودروی عابری را نیز از بین می‌برند. طبق ماده ۳۳۵، هر دو راننده در ورود زیان به مالک خودرو مسئول‌اند و زیان‌دیده می‌تواند به هر یک از آنان یا هر دو مراجعه کند.
بخش سوم: مسئولیت مشترک در قانون مجازات اسلامی
قانون مجازات اسلامی در فصل ششم «موجبات ضمان» مواد فراوانی دارد که به مسئولیت چند نفر در ورود زیان می‌پردازد.
مهم‌ترین ماده در این زمینه ماده ۵۲۶ است که عیناً چنین مقرر می‌دارد:
«هرگاه دو يا چند عامل، برخی به مباشرت و بعضی به تسبيب در وقوع جنايتی، تأثير داشته باشند، عاملی كه جنايت مستند به اوست ضامن است و چنانچه جنايت مستند به تمام عوامل باشد به طور مساوی ضامن می‌باشند مگر تأثير رفتار مرتكبان متفاوت باشد كه در اين صورت هر يك به ميزان تأثير رفتارشان مسئول هستند. در صورتی كه مباشر در جنايت بی‌اختيار، جاهل، صغير غيرمميز يا مجنون و مانند آنها باشد فقط سبب، ضامن است.»
این ماده دقیقاً مسئولیت مشترک را توضیح می‌دهد: گاهی مسئولیت مساوی است و گاهی متناسب با میزان تأثیر هر فرد.
ماده ۵۳۳ نیز می‌گوید:
«هرگاه دو يا چند نفر به نحو شركت سبب وقوع جنايت يا خسارتی بر ديگری گردند به طوری كه آن جنايت يا خسارت به هر دو يا همگی مستند باشد، به طور مساوی ضامن می‌باشند»
این ماده اصل تقسیم مساوی مسئولیت در صورت شرکت در ایجاد خسارت را بیان می‌کند.
تحلیل و مثال:
اگر دو نفر با همدیگر دیواری را بدون رعایت مقررات ایمنی بسازند و این دیوار بر اثر سهل‌انگاری آنان بر سر عابری فرو بریزد، طبق ماده ۵۳۳ هر دو ضامن‌اند و باید به طور مساوی دیه یا خسارت را بپردازند.
بخش چهارم: مسئولیت مشترک در قانون مسئولیت مدنی
قانون مسئولیت مدنی مصوب ۱۳۳۹ نیز یکی از مهم‌ترین منابع در این زمینه است.
ماده ۱۴ این قانون به روشنی بیان می‌کند:
«در مورد ماده ۱۲ هر گاه چند نفر مجتمعاً زيانی وارد آورند متضامناً مسئول جبران خسارت وارده هستند. در اين مورد ميزان مسئوليت هر يك از آنان با توجه به نحوه مداخله هر يك از طرف دادگاه تعيين خواهد شد».
این ماده یکی از مهم‌ترین مقررات درباره مسئولیت تضامنی چند نفر است. بر اساس آن، اگر چند نفر مشترکاً زیان وارد کنند، هر یک از آنان مسئول پرداخت کل خسارت به زیان‌دیده است و پس از جبران خسارت می‌تواند به دیگران رجوع کند.
مثال عملی:
چند کارگر در حین کار با بی‌احتیاطی باعث تخریب دیوار همسایه می‌شوند. در این حالت، زیان‌دیده می‌تواند علیه همه یا هر یک از آنان اقامه دعوا کند و دادگاه نیز بر اساس ماده ۱۴، همه را متضامناً مسئول می‌شناسد.
بخش پنجم: تفاوت مسئولیت تضامنی و اشتراکی
در حقوق ایران باید میان دو مفهوم مهم تفاوت قائل شد:
۱. مسئولیت تضامنی: یعنی هر یک از عاملان زیان مسئول جبران تمام خسارت است و زیان‌دیده می‌تواند به هر یک رجوع کند. (ماده ۱۴ قانون مسئولیت مدنی، ماده ۳۱۷ قانون مدنی)
۲. مسئولیت اشتراکی: یعنی خسارت بین عاملان تقسیم می‌شود و هر یک فقط به اندازه سهم خود مسئول است. (مانند ماده ۵۳۳ قانون مجازات اسلامی)
مثال:
در تصادم دو خودرو، مسئولیت معمولاً اشتراکی است و هر دو به نسبت مساوی ضامن‌اند.
اما در غصب یا وارد کردن زیان مشترک به اموال، مسئولیت تضامنی است و زیان‌دیده می‌تواند به هر یک از عاملان رجوع کند.
نتیجه‌گیری
بررسی قوانین مدنی، کیفری و مسئولیت مدنی نشان داد که مسئولیت مشترک چند نفر در یک زیان یکی از مهم‌ترین مباحث حقوقی در ایران است. قانون‌گذار تلاش کرده تا با وضع مقررات دقیق، هم از زیان‌دیدگان حمایت کند و هم عدالت را میان عاملان زیان برقرار سازد. در این راستا، گاهی مسئولیت به صورت تضامنی بر عهده همه عاملان قرار می‌گیرد. و گاهی به صورت اشتراکی و بر اساس سهم هر یک تقسیم می‌شود.
در قانون مدنی، موادی مانند ۳۱۷ و ۳۳۵ نمونه بارز مسئولیت مشترک هستند. مواد ۵۲۶ و ۵۳۳ و دیگر مواد در قانون مجازات اسلامی مربوط به مباشرت و تسبيب، نحوه تقسیم مسئولیت را مشخص کرده‌اند. در قانون مسئولیت مدنی نیز ماده ۱۴ به طور صریح مسئولیت تضامنی را پیش‌بینی کرده است.
از نظر عملی، آگاهی از این مقررات برای وکلا و مردم عادی بسیار ضروری است. در بسیاری از پرونده‌ها، تنها یک عامل در ایجاد زیان نقش ندارد، بلکه چند نفر به صورت مشترک یا متوالی در آن دخالت دارند. شناخت تفاوت میان مسئولیت تضامنی و اشتراکی نیز به زیان‌دیدگان کمک می‌کند تا در انتخاب طرف دعوا و طرح شکایت دچار سردرگمی نشوند.
شما در این یادداشت مرتبط می‌توانید مقاله «مطالبه خسارت معنوی» را مطالعه کنید.
نویسنده محمدعلی پوریانیک