مقدمه: شناخت تفاوت دادسرا و دادگاه؛ اولین قدم در مسیر عدالت
در نظام حقوقی جمهوری اسلامی ایران، هر یک از نهادهای قضایی وظایف و اختیارات مشخصی دارند. «دادسرا» و «دادگاه» دو نهاد اصلی در فرآیند رسیدگی به دعاوی و جرائم هستند که اگرچه در نگاه اول مشابه به‌نظر می‌رسند، اما تفاوت‌های بنیادینی در نقش، ساختار، وظایف و حتی جایگاه قانونی دارند. شناخت دقیق تفاوت میان دادسرا و دادگاه نه‌تنها برای دانشجویان حقوق و وکلا اهمیت دارد، بلکه برای عموم مردم نیز از جهت پیگیری بهتر پرونده‌ها و آگاهی از حقوق قانونی خود بسیار ضروری است.
بسیاری از افراد نمی‌دانند که برای شکایت کیفری ابتدا باید به کجا مراجعه کنند، یا چرا پرونده‌شان ابتدا در دادسرا بررسی شده و سپس به دادگاه فرستاده می‌شود. در حالی‌که این مراحل بر اساس قانون آیین دادرسی کیفری و سایر مقررات، چارچوب دقیق و روشنی دارند. این مقاله با تکیه بر مواد قانونی از جمله مواد ۱۱، ۲۲، ۸۸، ۹۰، ۲۶۵ و ۲۶۶ قانون آیین دادرسی کیفری و با بررسی نقش‌های دادسرا و دادگاه، به زبانی ساده و قابل فهم برای عموم نوشته شده است.
در طول مقاله، با ذکر مثال‌های واقعی، سعی می‌کنیم درک روشنی از نحوه کارکرد این دو نهاد ارائه دهیم تا هر خواننده‌ای بتواند به‌درستی تشخیص دهد در چه موقعیتی به کدام مرجع مراجعه کند. همراه ما باشید تا با تفاوت‌های کلیدی، وظایف و مسیرهای قانونی این دو نهاد مهم آشنا شوید.
دادسرا چیست و چه وظایفی دارد؟
دادسرا نهادی قضایی است که در رأس آن مقام دادستان قرار دارد و مأمور به تعقیب، تحقیق و کشف جرم است.
مطابق ماده ۱۱ و 22 قانون آیین دادرسی کیفری، رسیدگی به جرایم عمومی با دادسرا آغاز می‌شود، مگر در مواردی که قانون استثنا کرده است. دادسرا مسئول تحقیق مقدماتی است، به این معنا که پیش از طرح پرونده در دادگاه، این مرجع بررسی می‌کند که آیا اصلاً جرمی واقع شده یا خیر و چه کسی مرتکب آن شده است. یکی از مهم‌ترین وظایف دادسرا، صدور قرارهایی مانند قرار منع تعقیب یا قرار جلب به دادرسی است (ماده ۲۶۵).
دادسرا همچنین ضابطین دادگستری (مانند پلیس) را هدایت می‌کند و تحت نظارت دادستان بر روند تحقیقات مقدماتی نظارت دارد. نکته مهم آن است که دادسرا به تنهایی نمی‌تواند رأی قطعی صادر کند، بلکه پس از تکمیل تحقیقات، پرونده را به دادگاه صالح ارجاع می‌دهد. این رویکرد از اصل تفکیک وظایف در دادرسی کیفری نشأت می‌گیرد تا دادرسی عادلانه‌تر و شفاف‌تری حاصل شود.
مثال کاربردی: فرض کنید فردی از سرقت خودرو شکایت می‌کند. ابتدا پرونده در دادسرای محل وقوع جرم ثبت می‌شود. بازپرس با هدایت دادستان تحقیقات را آغاز می‌کند، دوربین‌های مداربسته بررسی و متهم شناسایی می‌شود. پس از تکمیل تحقیقات، بازپرس قرار جلب به دادرسی صادر و دادستان آن را تأیید می‌کند. سپس پرونده برای رسیدگی ماهوی به دادگاه ارسال می‌شود.
دادگاه چیست و چه وظایفی دارد؟
دادگاه نهادی قضایی است که وظیفه‌اش صدور رأی نهایی درباره دعاوی و جرائم است. برخلاف دادسرا که وظیفه‌اش تحقیق و تعقیب است، دادگاه وظیفه قضاوت دارد. طبق ماده 335 قانون آیین دادرسی کیفری، قاضی دادگاه مکلف است پس از وصول پرونده، به صورت مستقل و بی‌طرفانه به آن رسیدگی و حکم مقتضی صادر کند. دادگاه در انواع مختلفی از جمله دادگاه کیفری، حقوقی، انقلاب، خانواده و اطفال وجود دارد و صلاحیت هرکدام در قوانین به‌طور مشخص تعیین شده است.
قاضی دادگاه پس از بررسی دلایل، شنیدن دفاعیات متهم و شاکی، رأی نهایی را صادر می‌کند. این رأی می‌تواند برائت، محکومیت یا قرار موقوفی تعقیب باشد و در صورت لزوم قابل تجدیدنظر نیز خواهد بود. مهم‌ترین تفاوت دادگاه با دادسرا در همین صدور حکم است، چراکه دادسرا رأی صادر نمی‌کند.
مثال کاربردی: در ادامه مثال قبلی، وقتی پرونده سرقت خودرو از دادسرا به دادگاه ارجاع شد، قاضی با حضور متهم و شاکی تشکیل جلسه می‌دهد، اظهارات طرفین را می‌شنود، دلایل را بررسی می‌کند و اگر جرم را احراز کند، مثلاً متهم را طبق ماده ۶۵۱ تا 661 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) با توجه به پرونده سرقت محکوم می‌کند.
تفاوت‌های کلیدی میان دادسرا و دادگاه
اگرچه دادسرا و دادگاه هر دو از اجزای نظام قضایی‌اند، اما تفاوت‌های آن‌ها اساسی است.
اول آنکه دادسرا نقش آماده‌سازی پرونده را دارد، در حالی‌که دادگاه مرجع صدور رأی است.
دوم آنکه در دادسرا معمولاً با مقاماتی چون دادستان، دادیار و بازپرس مواجه هستیم، ولی در دادگاه با قاضی دادگاه یا هیأت قضایی.
سوم اینکه دادسرا تنها در رسیدگی‌های کیفری فعالیت دارد، اما دادگاه هم در دعاوی کیفری و هم حقوقی صلاحیت دارد.
چهارم، تصمیمات دادسرا بیشتر جنبه مقدماتی دارد، در حالی‌که تصمیمات دادگاه قابلیت اجرایی و الزام‌آور دارند.
به علاوه، رأی دادگاه ممکن است حسب مورد قابل تجدیدنظر یا فرجام‌خواهی باشد، اما تصمیمات دادسرا بدون تأیید دادگاه قابل اجرا نیست.
روند رسیدگی در دادسرا و دادگاه چگونه است؟
روند رسیدگی در دادسرا با ثبت شکایت و آغاز تحقیقات شروع می‌شود. طبق ماده 89 قانون آیین دادرسی کیفری، بازپرس به عنوان مقام تحقیق، اقدامات لازم را برای کشف حقیقت انجام می‌دهد و دادستان بر آن نظارت دارد. پس از تکمیل تحقیقات و احراز وقوع جرم، قرار نهایی صادر و پرونده به دادگاه ارجاع می‌شود.
در دادگاه، رسیدگی به‌صورت علنی (جز در موارد خاص) و با رعایت اصول دادرسی عادلانه انجام می‌شود. قاضی دادگاه به مدارک، شهادت شهود، دفاعیات و نظر کارشناس استناد می‌کند و رأی خود را صادر می‌نماید. این رأی ممکن است قطعی یا قابل اعتراض باشد.
نقش بازپرس، دادیار و قاضی در این فرآیند چیست؟
در دادسرا، بازپرس وظیفه انجام تحقیقات را دارد و از استقلال نسبی برخوردار است. دادیار نیز می‌تواند به نمایندگی از دادستان اقدامات مقدماتی انجام دهد. دادستان، مقام ناظر بر کل عملکرد دادسراست و تصمیم نهایی درباره تعقیب یا منع تعقیب را اتخاذ می‌کند. در دادگاه، قاضی مستقل از دادسرا عمل می‌کند و صرفاً بر اساس ادله، رأی صادر می‌نماید. استقلال قاضی دادگاه، ضمانت دادرسی عادلانه است.
نتیجه‌گیری: شناخت نهادهای قضایی، راهی برای دسترسی بهتر به عدالت
در پایان، باید تأکید کرد که شناخت تفاوت‌های میان دادسرا و دادگاه، نه‌تنها برای پیگیری صحیح پرونده‌ها بلکه برای استفاده درست از حقوق قانونی، بسیار اهمیت دارد. دادسرا مسئول کشف و تعقیب جرم است، در حالی‌که دادگاه به موضوع رسیدگی ماهوی کرده و رأی نهایی را صادر می‌کند. این تقسیم وظایف سبب شده تا فرآیند رسیدگی کیفری ساختارمند، هدفمند و مطابق با اصول حقوقی انجام شود.
بر اساس ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی کیفری، دادسرا نخستین مرجع در رسیدگی کیفری است، ولی رأی نهایی باید در دادگاه صادر شود. بنابراین، اگر فردی شکایتی دارد یا متهم به جرمی شده، باید ابتدا به دادسرا مراجعه کند و پس از انجام تحقیقات، در صورت وجود ادله، پرونده‌اش به دادگاه ارجاع داده می‌شود. بهره‌مندی از مشاوره حقوقی در هر مرحله از این مسیر، می‌تواند به درک بهتر و تسریع در روند دادرسی کمک کند. امیدواریم این راهنمای کاربردی بتواند مسیر روشنی برای آشنایی با ساختار قضایی کشور فراهم سازد.
نویسنده محمدعلی پوریانیک برای انتشار در سایت راوی حق