مقدمه
ارث یکی از مهم‌ترین و در عین حال پرچالش‌ترین موضوعات در حقوق مدنی است که اغلب افراد، در مقطعی از زندگی خود با آن مواجه می‌شوند. پس از فوت یک شخص، مسئله تعیین وراث و نحوه تقسیم اموال او بر اساس قواعد فقهی و مواد قانونی مطرح می‌شود.
اگرچه قانون مدنی ایران در مواد ۸۶۱ تا ۹۴۹ به تفصیل به احکام ارث پرداخته، اما همچنان بسیاری از مردم در عمل، با ابهامات فراوانی درباره نحوه تقسیم ارث بین ورثه مواجه هستند. سوالاتی مانند «زن از زمین ارث می‌برد؟»، «سهم دختر و پسر در ارث چقدر است؟»، «نوه‌ها ارث می‌برند یا نه؟»، «آیا با وصیت می‌توان سهم همه را تغییر داد؟». در این مقاله، با نگاهی کاربردی، دقیق و کاملاً مستند به قانون، مراحل و قواعد و نحوه تقسیم ارث بین ورثه را به زبانی ساده اما حقوقی بررسی می‌کنیم. با ما همراه باشید تا از تمام حقوق قانونی‌تان آگاه شوید و اختلافات احتمالی آینده را پیشگیری کنید.
وراث قانونی چه کسانی هستند؟
بر اساس ماده ۸۶۲ قانون مدنی، وراث به سه طبقه تقسیم می‌شوند. 1- طبقه اول شامل: پدر، مادر، زن یا شوهر، و فرزندان و اولادِ أولاد (نوه‌ها) است. 2- طبقه دوم شامل: اجداد (پدربزرگ‌ها و مادربزرگ‌ها) و برادر و خواهر و اولاد آن‌هاست. 3- طبقه سوم شامل: عمو، عمه، دایی، خاله و فرزندان آنها می‌شود. تا زمانی که در هر طبقه، وراثی وجود داشته باشند، نوبت به طبقات بعدی نمی‌رسد (ماده ۸۶۳). این ترتیب، اساس تمام تقسیم‌بندی‌های قانونی ارث است. وراث نسبی و سببی با رعایت این اولویت در تقسیم ترکه سهم می‌برند.
نکته بسیار مهم: هر طبقه دارای 2 درجه است. در طبقه اول پدر و مادر و فرزندان، درجه اول حساب شده و نوه‌ها درجه دوم. در صورتی که در این طبقه درجه اول وجود داشته باشد درجه دوم ارث نمی‌برد. (889). البته در صورتی که شخص متوفی پدر و مادر داشته باشد و فرزند نداشته باشد در عوض نوه داشته باشد، نوه به همراه پدر و مادرش ارث می‌برد. ولی در صورت وجود فرزند، نوه ارث نمی‌برد.
در طبقه دوم نیز در صورتی که متوفی وارثی از طبقه اول نداشته باشد، و برادر و خواهر هم نداشته باشد، برادرزاده یاخواهرزاده داشته باشد به همراه پدر بزرگ و مادربزرگ ارث می‌برد. اگر هم متوفی برادر یا خواهر داشته باشد، برادرزاده و خواهرزاده ارث نمی‌برد. طبقه سوم نیز به همین ترتیب است. (ماده 890 قانون مدنی)
سهم‌الارث زن و شوهر چطور محاسبه می‌شود؟
مطابق مواد ۹۴۶ و ۹۴۸ قانون مدنی، در صورت وجود فرزند، سهم شوهر یک‌چهارم و سهم زن یک‌هشتم از اموال مرد است. اگر فرزندی در میان نباشد، سهم شوهر یک‌دوم و سهم زن یک‌چهارم خواهد بود. نکته مهم اینکه زن از زمین ارث نمی‌برد و فقط قیمت آن را می‌گیرد. همچنین در صورت وجود چند همسر، سهم‌الارث زن به‌صورت مساوی بین آنها تقسیم می‌شود. ماده 942 قانون مدنی. این قواعد دقیقاً در هنگام تقسیم اموال متوفی اجرا می‌شود و تأثیر بسزایی در محاسبات دارد.
نکته مهم دیگر اینکه اگر مرد فقط همسری داشته باشد و هیچ وارث دیگری نداشته باشد، همسر متوفی یک چهارم ارث می‌برد و مابقی ماترک به حاکم می‌رسد. اگر زن متوفی فقط شوهر داشته باشد و ورثه دیگری نداشته باشد کل ماترک وی به شوهرش می‌رسد.
نحوه محاسبه سهم فرزندان، پدر، مادر و دیگران
1- در صورت وجود فرزندان، پسر دو برابر دختر ارث می‌برد (ماده ۹۰۷ قانون مدنی).
2- متوفی فرزند پسر و دختر دارد به همراه پدر و مادر: پدر و مادر هر کدام یک‌ششم سهم را دریافت می‌کند. و مابقی ارث بین پسر و دختر به صورت دو برابر برای پسر تقسیم می‌شود.
3- متوفی یک دختر دارد با پدر و مادر: پدر و مادر هر کدام یک ششم ارث می‌برند و دختر نصف ارث را می‌برد. باقیمانده به نسبت سهم آنها تقسیم می‌شود. مثل متوفی 6 میلیارد پول به ارث گذاشته است. یک ششم معادل یک میلیارد به پدر می‌رسد و یک ششم معادل یک میلیارد به مادر می‌رسد. دختر نیز نصف 6 میلیارد که 3 میلیارد می‌شود ارث می‌برد. در نتیجه پدر و مادر 2 میلیارد و دختر 3 میلیارد. 1 میلیارد باقیمانده به نسبت سهم هر کدام تقسیم می‌شود.
4- متوفی چند دختر دارد به همراه پدر و مادر: پدر و مادر هر کدام یک ششم ارث می برند و دخترها مجموعا دو سوم ارث می‌برند که بین آنها تقسیم می‌شود. باقیمانده بین همه آنها به نسبت سهم تقسیم می‌شود. مثلاً متوفی دو دختر به همراه پدر و مادر دارد. 6 میلیارد پول به جا گذاشته است. دو سوم 6 میلیارد که 4 میلیارد می‌شود سهم دختران است که نصف تقسیم می‌کنند. پدر و مادر هم هرکدام یک ششم را به ارث می‌برد. مادر 1 میلیارد و پدر هم 1 میلیارد.
5- متوفی فقط پدر یا مادر یا هر دو را دارد: کل ارث به آنها می‌رسد با این تفاوت که در صورتی که متوفی هر دو را داشته باشد، مادر یک سوم ارث می‌برد و پدر دو سوم.
نقش وصیت در تقسیم ارث
طبق ماده ۸۴۳ قانون مدنی، متوفی فقط تا یک‌سوم اموال خود را می‌تواند وصیت کند، مگر اینکه وراث اجازه دهند وصیت در بیش از یک‌سوم اجرا شود. اگر وصیت‌نامه رسمی و معتبر باشد، طبق آن، یک‌سوم اموال طبق خواسته متوفی تخصیص داده می‌شود. مابقی باید طبق قانون و براساس سهم‌الارث قانونی بین وراث تقسیم شود. در صورتی که وصیت‌نامه غیررسمی باشد، دادگاه صحت آن را بررسی می‌کند. وصیت نمی‌تواند ترتیب طبقات را تغییر دهد، اما می‌تواند حق‌الناس یا دیون را قبل از تقسیم از ترکه کسر کند.
مراحل قانونی تقسیم ارث
اولین قدم، اخذ گواهی انحصار وراثت است. سپس مالیات بر ارث پرداخت می‌شود و اموال بین وراث طبق گواهی حصر وراثت تقسیم می‌شود. در اموال غیرمنقول، لازم است سند رسمی به‌نام هر وارث تنظیم شود که معمولاً با ارائه گواهی مالیات، و تقسیم‌نامه در دفاتر اسناد رسمی انجام می‌شود. در صورت اختلاف میان ورثه، دادخواست تقسیم ترکه به دادگاه ارائه می‌شود. همه این مراحل باید بر اساس مدارک رسمی و طبق قانون اجرا شود.
مثال کاربردی از تقسیم ارث در خانواده
فرض کنید مردی فوت کرده و از او یک همسر، یک پسر، دو دختر و یک مادر باقی مانده‌اند. مجموع ترکه 3 میلیارد تومان است. ابتدا، مادر یک‌ششم یعنی ۵۰۰ میلیون تومان دریافت می‌کند. سپس همسر یک‌هشتم قیمت اموال (در صورت غیرمنقول بودن) را دریافت می‌کند، یعنی ۳۷۵ میلیون. مابقی بین فرزندان تقسیم می‌شود: سهم پسر دو برابر دختر است. بنابراین از باقیمانده، پسر حدود 1 میلیارد و 62 میلیون، و هر دختر حدود 531 میلیون تومان دریافت می‌کنند. این مثال ساده کمک می‌کند که بهتر بفهمیم قانون ارث چگونه عمل می‌کند.
نتیجه‌گیری
قواعد تقسیم ارث در قانون مدنی ایران به شکلی طراحی شده که با توجه به نسب و سبب، اموال متوفی به میان وراث تقسیم شود. شناخت طبقات وراث، سهم هر کدام از اعضای خانواده، تفاوت میان زن و مرد در ارث، تأثیر وصیت و نیز فرآیند قانونی انحصار وراثت، از موضوعاتی است که دانستن آن برای هر فردی ضروری است. همچنین، مراجعه به منابع قانونی و اجرای درست مراحل، می‌تواند از بروز اختلافات حقوقی شدید جلوگیری کند. در این مقاله «نحوه تقسیم ارث بین ورثه»سعی شد با زبان ساده و کاربردی، همه مراحل و نکات حقوقی مهم تقسیم ارث بررسی شود تا برای عموم مردم قابل استفاده باشد.
نویسنده محمدعلی پوریانیک جهت انتشار در سایت راوی حق