مقدمه
در دعاوی حقوقی، معمولاً یک طرف دعوا علیه دیگری اقامه می‌شود. اما در برخی موارد خوانده می‌تواند علیه خواهان اقامه دعوا کند که به آن «دعوای متقابل» گفته می‌شود. این نوع دعوا، از جمله ابزارهای دفاعی مهمی است که در قانون آیین دادرسی مدنی ایران پیش‌بینی شده و به خوانده اجازه می‌دهد که در مقابل ادعای مطرح‌شده، ادعای دیگری را مطرح کند که ارتباط مستقیمی با دعوای اصلی دارد.
دعوای متقابل نه‌تنها موجب صرفه‌جویی در وقت می‌شود، بلکه از صدور آرای متناقض نیز جلوگیری می‌کند. با این‌حال، این دعوا دارای شرایط و تشریفاتی است که باید رعایت شود. در این مقاله، ابتدا به تعریف و مفهوم دعوای متقابل پرداخته و سپس شرایط اقامه، نحوه رسیدگی و صدور رأی را بررسی خواهیم کرد. همچنین، نمونه‌هایی از دعاوی متقابل ارائه خواهد شد تا درک بهتری از این ابزار دفاعی مهم حاصل شود.
1. مفهوم و ماهیت دعوای متقابل
دعوایی است که خوانده در مقابل خواهان و در همان دادرسی اقامه می‌کند. مشروط بر اینکه با دعوای اصلی دارای ارتباط کامل باشد. قانون آیین دادرسی مدنی ایران در ماده ۱۴۱ به این موضوع اشاره کرده و بیان می‌کند که:
خوانده می‌تواند در مقابل ادعای خواهان، اقامه دعوای متقابل کند. مشروط بر اینکه با دعوای اصلی ناشی از یک منشأ باشد یا بین دو دعوا ارتباط کامل وجود داشته باشد.
این نوع دعوا هر چند یک دعوای مستقل است اما به نوعی به‌عنوان یک دفاع ماهوی محسوب می‌شود و برخلاف ایرادات شکلی، تأثیر مستقیم بر نتیجه دعوای اصلی دارد. در حقیقت، اگر دادگاه دعوای متقابل را وارد بداند، رأیی صادر کند که رأی دعوای اصلی را تحت‌الشعاع قرار دهد.
2. شرایط و ارکان دعوای متقابل
طرح دعوای متقابل مستلزم رعایت شرایط خاصی است که در مواد ۱۴۱، 142 و 143 قانون آیین دادرسی مدنی به آن اشاره شده است:
۱. وجود ارتباط کامل بین دعوای متقابل و دعوای اصلی: این ارتباط ممکن است به دلیل ناشی شدن از یک منشأ مشترک باشد (مانند یک قرارداد واحد) یا اینکه دعاوی طوری به هم مرتبط باشند که رسیدگی به یکی مستلزم رسیدگی به دیگری باشد.
۲. طرح دعوای متقابل تا پایان اولین جلسه دادرسی: بر اساس ماده ۱۴۳ قانون آیین دادرسی مدنی، خوانده باید دعوای متقابل را هم‌زمان با پاسخ خود به دعوای اصلی و در قالب دادخواست مطرح کند.
3. اقامه دعوای متقابل در همان دادگاهی که به دعوای اصلی رسیدگی می‌کند: دادگاه رسیدگی‌کننده به دعوای اصلی، صلاحیت رسیدگی به دعوای متقابل را نیز دارد، حتی اگر از نظر صلاحیت ذاتی یا محلی صلاحیت نداشته باشد.
نکته: چنانچه دعوای تقابل در صلاحیت ذاتی دادگاه رسیدگی کننده دعوای اصلی نباشد، ممکن است نوعاً مصداق دعوای تقابل نباشد و به دادگاه صالح برای رسیدگی ارجاع می‌شود.
3. نحوه اقامه دعوای متقابل در دادگاه
برای طرح دعوای متقابل، خوانده باید دادخواستی تنظیم کرده و آن را مطابق شرایط مقرر در قانون، تقدیم دادگاه کند. مراحل اقامه این دعوا به شرح زیر است:
۱. تنظیم دادخواست متقابل: بر اساس ماده 142 قانون آیین دادرسی مدنی، دعوای متقابل باید مطابق مقررات دادخواست تنظیم شود. این دادخواست باید شامل مشخصات طرفین، خواسته، دلایل و مستندات باشد.
۲. پرداخت هزینه دادرسی: هزینه دعوای متقابل همانند دعوای اصلی بوده و باید طبق تعرفه قانونی پرداخت شود.
۳. ثبت و ارجاع دادخواست: پس از تنظیم و ارائه دادخواست از طریق دفاتر خدمات قضایی، واحد ارجاع دادگاه آن را ثبت کرده و به شعبه رسیدگی‌کننده به دعوای اصلی ارجاع می‌دهد.
۴. ابلاغ دادخواست به خواهان دعوای اصلی: پس از ثبت دادخواست، نسخه‌ای از آن برای خواهان دعوای اصلی ارسال می‌شود تا ظرف مهلت قانونی پاسخ دهد.
4. رسیدگی و صدور رأی
پس از اقامه دعوای متقابل، دادگاه باید به‌صورت هم‌زمان با دعوای اصلی به آن رسیدگی کند. بر اساس ماده 141 قانون آیین دادرسی مدنی، دعاوی اصلی و متقابل با یکدیگر رسیدگی شده و رأی واحدی در مورد هر دو صادر می‌شود. این امر به‌منظور جلوگیری از صدور آرای متناقض و تسهیل فرآیند دادرسی انجام می‌شود.
اگر دادگاه دعوا را وارد بداند، ممکن است منجر به صدور رأیی شود که تأثیر مستقیم بر نتیجه دعوای اصلی داشته باشد. در برخی موارد، ممکن است به‌طور کامل دعوای اصلی را خنثی کند.
5. نمونه‌های کاربردی
مثال اول: مطالبه وجه و خسارت تأخیر تأدیه
فرض کنید شخصی (الف) علیه شخص دیگر (ب) بابت یک قرارداد فروش، دعوای مطالبه وجه مطرح کرده است. در این میان، شخص (ب) ادعا می‌کند که کالاهای تحویل داده‌شده دارای نقص بوده است و وی متحمل خسارت شده است. در این حالت، (ب) می‌تواند دعوای متقابل برای مطالبه خسارت به دلیل نقص کالا اقامه کند.
مثال دوم: الزام به تنظیم سند رسمی و دعوای فسخ قرارداد
در یک قرارداد بیع، خریدار علیه فروشنده دعوای الزام به تنظیم سند رسمی مطرح می‌کند. از سوی دیگر، فروشنده مدعی است که خریدار ثمن معامله را پرداخت نکرده و قرارداد را فسخ کرده است. در این وضعیت، فروشنده می‌تواند دعوای متقابل برای فسخ قرارداد مطرح کند.
نکته: مطابق ماده 142 قانون آیین دادرسی مدنی، قانونگذار فسخ را به عنوان دفاع در نظر گرفته و نیازی به دعوای تقابل نمی داند. اما در مواردی فسخ قرارداد نیازمند طرح دادخواست بوده و صرف ادعای فسخ برای دفاع کفایت نمی‌کند.
نتیجه‌گیری
دعوای متقابل یکی از ابزارهای دفاعی مهم در دادرسی مدنی است که به خوانده اجازه می‌دهد از خود در برابر دعوای اصلی دفاع کند و حتی در برخی موارد، رأیی به نفع او صادر شود. این دعوا مستلزم رعایت شرایط و تشریفات قانونی خاصی است که در قانون آیین دادرسی مدنی بیان شده است.
ازآنجا که اقامه نادرست ممکن است باعث رد آن شود. ضروری است که خوانده قبل از طرح آن، با دقت مواد قانونی را بررسی کند یا از یک وکیل متخصص مشاوره بگیرد. در نهایت، استفاده صحیح از این ابزار دادرسی، علاوه بر صرفه‌جویی در وقت و هزینه، موجب کاهش طرح دعاوی موازی و جلوگیری از صدور آرای متناقض خواهد شد.
نویسنده محمدعلی پوریانیک برای انتشار در سایت راوی حق