حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری

مقدمه

  دادرسی کیفری فرآیندی است که در آن یک فرد به‌عنوان متهم در برابر اتهامات مطرح‌شده از سوی مراجع قانونی قرار می‌گیرد. در این مسیر، رعایت حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری یکی از مهم‌ترین اصول دادرسی عادلانه محسوب می‌شود. این حقوق تضمین می‌کند که هیچ فردی بدون رعایت اصول قانونی محکوم نشود و از رفتارهای غیرقانونی و ناعادلانه مصون بماند. در نظام حقوقی ایران، قانون آیین دادرسی کیفری مصوب ۱۳۹۲ و اصلاحات بعدی آن، مهم‌ترین سندی است که چارچوبی مشخص برای رعایت این حقوق ارائه می‌دهد.

  حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی از لحظه‌ بازداشت تا اجرای حکم شامل مجموعه‌ای از تضمینات قانونی است که از او در برابر سوء‌استفاده‌های احتمالی محافظت می‌کند. این حقوق نه‌تنها در مرحله تحقیقات مقدماتی، بلکه در طول محاکمه و حتی پس از صدور حکم نیز ادامه دارد.

  رعایت این حقوق بر پایه اصول بنیادینی چون اصل برائت، اصل قانونی بودن جرایم و مجازات‌ها و اصل تساوی در برابر قانون استوار است. در این مقاله، به بررسی کامل حقوق متهم در مراحل مختلف دادرسی کیفری، از بازداشت تا اجرای حکم، خواهیم پرداخت و هر یک از این حقوق را با استناد به قانون و مثال‌های عملی بررسی خواهیم کرد.

۱. حقوق متهم در مرحله تحقیقات مقدماتی

تحقیقات مقدماتی یکی از مهم‌ترین مراحل دادرسی کیفری است که هدف آن کشف حقیقت و تعیین تکلیف اولیه اتهامات است. متهم در این مرحله از حقوق متعددی برخوردار است:

الف) حق اطلاع از اتهام

مطابق ماده 46 قانون آیین دادرسی کیفری، متهم باید در اسرع وقت از دلایل انتسابی علیه خود آگاه شود. این حق تضمین می‌کند که متهم بتواند از خود دفاع کند.

ب) حق داشتن وکیل

بر اساس ماده ۴۸ همین قانون، متهم حق دارد از بدو تحت نظر قرار گرفتن وکیلی داشته باشد. در برخی جرائم، وکیل باید از بین وکلای تأیید‌شده قوه قضاییه انتخاب شود.

ج) حق سکوت

طبق ماده ۱۹۷ قانون آیین دادرسی کیفری، متهم مجبور به ارائه پاسخ به پرسش‌های مقام تحقیق نیست و می‌تواند سکوت اختیار کند.

د) منع شکنجه و رفتارهای غیرانسانی

هیچ مقامی حق ندارد برای اخذ اقرار از متهم، وی را تحت شکنجه یا فشار روحی و جسمی قرار دهد (اصل ۳۸ قانون اساسی).

هـ) حق دسترسی به اسناد پرونده

متهم و  وکیل او باید به پرونده و اسناد مرتبط با اتهام دسترسی داشته باشند (ماده ۱۹۱ قانون آیین دادرسی کیفری).

و) حق آگاهی رساندن به خانواده

مطابق ماده 50 قانون آیین دادرسی مدنی شخصی که بازداشت می‌شود باید به طریقی خانواده یا آشنایان خود را از وضعیت خود مطلع کند.

ز) حق استفاده از پزشک

در مواردی متهم باید در اسرع وقت بتواند از پزشک و حتی پزشکی قانونی جهت معاینه بهره‌مند شود.

۲. حقوق متهم در مرحله دادگاه و محاکمه

با  آغاز مرحله دادگاه، حقوق متهم شامل موارد زیر است:

الف) اصل برائت و بار اثبات جرم بر عهده دادستان

بر اساس ماده ۴ قانون آیین دادرسی کیفری، اصل برائت متهم است و بار اثبات جرم بر عهده دادستان و شاکی است.

ب) حق حضور در دادگاه

مطابق ماده ۱۹۵، متهم حق دارد شخصاً در جلسات دادرسی حضور داشته باشد و از خود دفاع کند.

ج) حق ارائه ادله و شهود

متهم می‌تواند شهود و مستنداتی ارائه کند که بی‌گناهی وی را ثابت کند.

د) حق اعتراض به صلاحیت دادگاه

اگر متهم معتقد باشد که دادگاه صلاحیت رسیدگی به پرونده را ندارد، می‌تواند به صلاحیت آن اعتراض کند.

هـ) حق درخواست مترجم

در صورتی که متهم به زبان فارسی مسلط نباشد، حق دارد مترجم داشته باشد.

و) عدم پرسش تلقینی

قاضی در دادگاه نباید سوال تلقینی از متهم بپرسد. همچنین اغفال، اکراه و اجبار متهم در دادگاه ممنوع است (ماده 195 آیین دادرسی کیفری).

۳. حقوق متهم پس از صدور حکم

حتی پس از صدور حکم، متهم دارای حقوقی است که عبارتند از:

الف) حق تجدیدنظرخواهی و فرجام‌خواهی

بر اساس ماده ۴۲۶ قانون آیین دادرسی کیفری، متهم می‌تواند در مهلت قانونی از رأی صادرشده تجدیدنظرخواهی کند.

ب) حق تعلیق اجرای مجازات

در برخی موارد، قاضی می‌تواند اجرای مجازات را تعلیق کند (ماده ۴۶ قانون مجازات اسلامی).

ج) حق درخواست عفو یا تخفیف مجازات

طبق ماده ۹۶ قانون مجازات اسلامی، متهم می‌تواند درخواست عفو یا تخفیف مجازات از مقام ذی‌صلاح کند.

د) منع مجازات‌های غیرقانونی

هیچ‌کس نمی‌تواند خارج از چارچوب قانون مجازات شود و اعمال مجازات‌های فراقانونی ممنوع است (اصل ۳۶ قانون اساسی).

۴. حقوق متهم در مرحله اجرای حکم

پس از نهایی شدن حکم، متهم همچنان حقوقی دارد که از آن جمله می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف) حق اطلاع از حکم و روند اجرای آن

متهم باید دقیقاً از جزئیات حکم و روند اجرای آن مطلع شود.

ب) منع اجرای مجازات‌های خشن و تحقیرآمیز

اجرای مجازات باید مطابق با اصول انسانی و بدون رفتارهای تحقیرآمیز باشد (اصل ۳۹ قانون اساسی).

ج) حق مرخصی و تسهیلات زندانیان

در برخی جرائم، متهم می‌تواند از مرخصی‌های قانونی استفاده کند (ماده ۲۱۴ آیین‌نامه سازمان زندان‌ها).

د) حق بازبینی و درخواست آزادی مشروط

طبق ماده ۵۸ قانون مجازات اسلامی، زندانیانی که شرایط قانونی را داشته باشند، می‌توانند درخواست آزادی مشروط کنند.

نتیجه‌گیری

   رعایت حقوق متهم در دادرسی کیفری از ارکان اساسی اجرای عدالت است. از مرحله تحقیقات مقدماتی گرفته تا اجرای حکم، متهم باید از حقوقی نظیر اصل برائت، حق داشتن وکیل، حق سکوت، حق تجدیدنظرخواهی و عدم اعمال شکنجه برخوردار باشد. قانون آیین دادرسی کیفری ایران با صراحت این حقوق را تضمین کرده است، اما در عمل، رعایت کامل این حقوق نیازمند آگاهی عمومی، عملکرد صحیح دستگاه قضایی و نظارت نهادهای حقوق بشری است.

  متهم، حتی در مواجهه با سنگین‌ترین اتهامات، همچنان یک انسان است که باید از کرامت و حقوق خود برخوردار باشد. رعایت حقوق متهم، نه تنها از سوء‌استفاده‌های احتمالی جلوگیری می‌کند، بلکه موجب افزایش اعتماد عمومی به نظام قضایی خواهد شد. بنابراین، آگاهی از این حقوق برای تمامی افراد جامعه ضروری است تا بتوانند در مواقع لازم از خود دفاع کنند و از برخوردهای غیرقانونی جلوگیری کنند.

نویسنده محمدعلی پوریانیک جهت انتشار در سایت راوی حق