مقدمه
عقد هبه یکی از موضوعات مهم در حقوق مدنی ایران است که در زندگی روزمره بسیاری از مردم کاربرد دارد. تصور کنید پدری ملکی را به فرزندش می‌بخشد یا فردی مال ارزشمندی را به دوست یا آشنای خود هدیه می‌دهد. در نگاه اول، ممکن است این عمل ساده به نظر برسد، اما در واقع پشتوانه‌ای حقوقی و قانونی دارد که آثار و پیامدهای جدی به دنبال می‌آورد. هبه، در لغت به معنای بخشش است و در اصطلاح حقوقی، قراردادی است که بر اساس آن یک شخص مالی را به دیگری می‌بخشد و او نیز آن را می‌پذیرد. مطابق قانون مدنی، هبه در زمره قراردادهای جایز قرار دارد؛ به این معنا که واهب (بخشنده) می‌تواند هر زمان که بخواهد از هبه رجوع کند و مال خود را بازپس گیرد. با این حال، این حق مطلق و بدون قید و شرط نیست و قانون‌گذار در موارد متعددی محدودیت‌هایی برای آن قائل شده است. اهمیت هبه زمانی بیشتر آشکار می‌شود که بدانیم بسیاری از دعاوی خانوادگی و ملکی در دادگاه‌ها ناشی از اختلافات مربوط به هبه‌نامه‌ها و شرایط رجوع از آنهاست. به عنوان مثال، فردی ممکن است ملکی را به همسر خود هبه کرده باشد اما پس از مدتی بخواهد آن را پس بگیرد؛ یا شخصی هدیه‌ای گران‌بها داده باشد و پس از تغییر شرایط زندگی، به دنبال رجوع از آن باشد. از این رو، شناخت دقیق مقررات قانونی هبه و آگاهی از شرایط امکان یا عدم امکان رجوع، برای همه افراد جامعه ضروری است. در این مقاله تلاش می‌کنیم با نگاهی کاربردی و مستند به قانون مدنی ایران، عقد هبه را تعریف کرده، شرایط رجوع از آن را بررسی کنیم و مواردی را که امکان بازپس‌گیری مال وجود ندارد به صورت دقیق توضیح دهیم.
الف) هبه چیست؟
هبه قراردادی است که مطابق آن یک فرد مال خود را به شخص معینی می‌بخشد. به این معنی که شخص بخشنده مال، می‌تواند هر زمان که بخواهد مال خود را پس بگیرید. البته این موضوع شرایطی دارد. بر اساس ماده ۷۹۵ قانون مدنی ایران، «هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را مجاناً به دیگری تملیک می‌کند.» بنابراین، هبه یک قرارداد تملیکی است که در آن مالک (واهِب) مال خود را به دیگری (مُتهَب) می‌بخشد و طرف مقابل نیز آن را قبول می‌کند. نکته مهم در عقد هبه این است که این عقد از نوع عقود جایز است؛ یعنی واهب می‌تواند در شرایط قانونی از هبه رجوع کرده و مال خود را پس بگیرد. البته باید توجه داشت که هبه مانند هر قرارداد دیگری نیازمند شرایط اساسی صحت معاملات است که قانون مدنی در ماده ۱۹۰ قانون مدنی ذکر کردهاست (قصد و رضا، اهلیت طرفین، معین بودن موضوع و مشروع بودن جهت). همچنین، برای اینکه عقد هبه معتبر باشد، لازم است مال مورد هبه قابلیت تملیک داشته باشد و تسلیم آن به متهب امکان‌پذیر باشد. به طور مثال، اگر کسی ملکی را به دیگری هبه کند، باید امکان انتقال رسمی سند آن نیز وجود داشته باشد. بنابراین، هبه تنها یک «بخشش ساده» نیست بلکه قراردادی حقوقی با شرایط و آثار مشخص است
ب) در چه مواردی می توانیم مالی را که بخشیدیم، پس بگیریم؟
اصل بر این است که وقتی مالی را بخشیدیم، (هبه کردیم) می‌توانیم آن را پس بگیریم. چون که هبه جزو قراردادهایی است که می‌توان بدون دلیل آن را منحل کرد. (رجوع از هبه) در اصطلاح حقوقی به این قراردادها، که بدون دلیل می توان آنها را منحل کرد، عقد جایز می گویند. در نتیجه عقد هبه هم عقدی جایز است. کسی که مالش را می بخشد می‌تواند قرارداد را به هم بزند و آن مال را پس بگیرد.
همان‌طور که اشاره شد، عقد هبه عقدی جایز است و به موجب آن واهب می‌تواند از هبه رجوع کند. مطابق ماده ۸۰۳ قانون مدنی، «واهب می‌تواند هر وقت بخواهد از هبه رجوع کند مگر در مواردی که قانون منع کرده است.» بنابراین، اصل بر امکان رجوع است و استثناها را باید در قانون جست‌وجو کرد. به عنوان مثال، فردی که ملکی را به دوست خود هبه کرده است، می‌تواند هر زمان که بخواهد با اعلام رجوع، مال را بازپس گیرد. البته در عمل، رجوع از هبه نیازمند تشریفات حقوقی و گاه طرح دعوا در دادگاه است، به ویژه زمانی که متهب حاضر به استرداد مال نباشد. نکته کاربردی اینکه در صورت رجوع از هبه، مالکیت متهب نسبت به مال از بین می‌رود و مال دوباره به مالکیت واهب بازمی‌گردد. به همین دلیل است که بسیاری از افراد هنگام بخشش اموال ارزشمند، به ویژه املاک، باید با آگاهی کامل از آثار رجوع اقدام کنند تا در آینده دچار مشکلات حقوقی نشوند.
ج) در چه مواردی وقتی مالی را بخشیدیم نمی‌توانیم آن را پس بگیریم؟
گفتیم در عقد یا قرارداد هبه اصل بر این است که می توانیم مالی را که بخشیدیم پس بگیریم اما در بعضی موارد نمی توانیم پس بگیریم که شامل:
1). هبه به والدین یا اولاد: اگر مالی را به پدر و مادر خود یا فرزندان خود ببخشید، (هبه کنید) نمی‌توانید آن را پس بگیرید.
2). انتقال مال به دیگری: اگر شخصی مالی را به دیگری بخشیده است و مال موضوع قرارداد هبه از دست فردی که مال به او بخشیده شده (متهب) خارج شده باشد، شما نمی‌توانید آن مال را پس بگیرید. به طور مثال: فرد مال را فروخته باشد و یا به عنوان وثیقه قرارداده باشد.
3) تغییر در مال: اگر تغییری در مال ایجاد شود نمی‌توانید آن را پس بگیرید. مثلا شما به شخصی پارچه هبه می‌کنید آن شخص پارچه را تبدیل به لباس می‌کند.
4) هبه معوض: در صورتی که مال بخشیده شده در ازای چیزی باشد. مثلا شوهری ملکش را به همسرش می‌بخشد و در ازای آن، زن، مهریه خود را می بخشد.
5) فوت یکی از طرفین: در صورتی که یکی از طرفین، فوت کند. (شخصی که می‌بخشد یا شخصی که مالی به وی داده شده است) دیگر نمیتوان مال بخشیده شده را پس گرفت.
6) هبه به قصد صدقه: در صورتی که مالی رو به کسی به عنوان صدقه بدهید نمی‌توانید آن را پس بگیرید.
د) لزوم تنظیم هبه‌نامه رسمی
مهم: نکته‌ای که در خصوص عقد یا قرارداد هبه وجود دارد این است که بر اساس قانون، حتما باید در دفترخانه به صورت رسمی تنظیم شود. درغیر این صورت اعتباری ندارد. اگر طرفین در برگه‌های عادی، قرارداد هبه را تنظیم کنند شما ابتدا باید دادخواست تنفیذ هبه‌نامه را در دادگاه مطرح کنید. به عنوان مثال اگر شخصی مالی را به شما بخشید و عقد هبه را در دفترخانه اسناد تنظیم کردید، در صورتی که مال را به شما تحویل نداد، می‌توانید با هبه‌نامه رسمی، دادخواست تحویل مال را بدهید. یا اگر ملکی بود دادخواست الزام به تنظیم سند رسمی را بدهید. اما اگر هبه‌نامه یا عقد هبه، عادی باشد شما ابتدا باید دادخواست تنفیذ هبه‌نامه را در دادگاه مطرح کنید.
نتیجه‌گیری
عقد هبه از جمله عقودی است که نقش مهمی در روابط مالی و خانوادگی افراد ایفا می‌کند. این عقد، با وجود ماهیت ساده‌ای که به نظر می‌رسد، آثار حقوقی پیچیده‌ای دارد. بر اساس قانون مدنی ایران، هبه عقدی جایز است و اصل بر این است که واهب می‌تواند از آن رجوع کند. اما قانون‌گذار برای حمایت از برخی ارزش‌های اجتماعی و جلوگیری از تضییع حقوق اشخاص ثالث، مواردی را پیش‌بینی کرده که در آنها امکان رجوع وجود ندارد. از جمله هبه به والدین و اولاد، فوت یکی از طرفین، یا تغییر در مال موضوع هبه. همچنین، هبه‌ای که به قصد صدقه یا به صورت معوض باشد، غیرقابل رجوع است. از سوی دیگر، اهمیت تنظیم هبه‌نامه رسمی را نمیتوان نادیده گرفت؛ چرا که در صورت عدم تنظیم رسمی، اثبات اعتبار هبه‌نامه در دادگاه ضروری خواهد بود. بنابراین، آگاهی از مقررات قانونی هبه و شرایط رجوع از آن برای هر فردی که قصد بخشش مالی را دارد اهمیت زیادی دارد. ناآگاهی از این قواعد می‌تواند منجر به بروز اختلافات حقوقی پیچیده در خانواده‌ها یا میان اشخاص شود. به همین دلیل، توصیه می‌شود افراد پیش از اقدام به تنظیم عقد هبه، با یک وکیل یا مشاور حقوقی مشورت کرده و حتماً قرارداد خود را در دفترخانه به صورت رسمی تنظیم کنند. بدین ترتیب، ضمن رعایت مقررات قانونی، از بروز مشکلات و دعاوی احتمالی در آینده جلوگیری خواهد شد.
درباره نحوه فسخ قرارداد می توانید از اینجا اطلاعات کسب کنید.
نویسنده: محمدعلی پوریانیک